ABD-Türkiye ilişkilerini ağır sınamalar bekliyor

ABD-Türkiye ilgilerinde tansiyonlu bir yıl geride bırakıldı, lakin 2023’ün çok daha kuvvetli gelişmelere sahne olması bekleniyor.

Türkçe’nin soruları yanıtlayan uzmanlar, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’le yakın münasebetlerinin Washington’da rahatsızlık kaynağı olduğuna, Türkiye’nin dış siyasetteki adımlarının yakından izlendiğine dikkat çekiyor.

Washington ile ra ortasında süren inanç buhranı, farklılaşan tehdit algılamaları, alakaların geleceği açısından soru işaretlerini artırıyor, Türkiye’de yapılacak olan seçimlerin de ilgilerin geleceği açısından büyük bir dönüm noktası olması bekleniyor.

“Müttefiklik bağlantılarına öncelik verilmedi”

Gelişmeleri çok yakından takip eden isimlerden emekli büyükelçi Alper Coşkun, 2022 yılında ABD idaresi ve Erdoğan hükümetinin daha çok “vaziyeti yönetim ettiklerini” ve ikili sıkıntıların temeline inmediklerini, sonuçta de bunların tahlili tarafında kayda bedel ilerleme sağlanamadığını söyledi.

Washington merkezli fikir kuruluşu Carnegie Memleketler arası Barış Vakfı’nda çalışmalarını sürdüren Coşkun, Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede, Türkiye ve ABD’nin ikili bağlantılarını düzeltmek ve geliştirmek üzere gereğince inisiyatif almadıklarına, bunun yerine gelişmelerin seyrine nazaran birbirlerine ilgi gösterdiklerine işaret etti.

Coşkun, “2021’de Afganistan’dan çekilme sırasındakine benzeri halde, ABD’nin Türkiye’ye yönelik ilgisinde bu kez da Rusların Şubat ayındaki Ukrayna saldırısından sonra, elhasıl jeopolitik münasebetlerden hareketle, hareketlenme gördük. Misal formda Türkiye’de de ABD ile problemlerin tahliline yönelik etkin bir gayret içerisine girildi mi, girilmedi mi, o da tartışılır. Aslında her iki taraf da değerli bir geçmişe sahip müttefiklik ilgilerine kâfi önceliği vermediler” tespitini aktardı.

Sorunlar yumağı büyüyor

Cumhurbaşkanı Erdoğan ve ABD Lideri Joe Biden, 2021 yılında münasebetlerde sıkıntıları aşmak ve işbirliğini canlandırmak emeliyle “Stratejik Düzenek Diyaloğu” başlatmayı kararlaştırmış, bu kapsamda birinci görüşme Nisan ayında Türkiye’de yapılmıştı. Taraflar bugüne kadar iki ülke dışişleri bakan yardımcıları seviyesinde üç sefer bir ortaya geldi. İki ülke dışişleri bakanları Antony J. Blinken ile Mevlüt Çavuşoğlu da tekrar bu düzenek kapsamında geçen Mayıs ayında New York’ta görüştüler.

Bu düzenekle iki NATO müttefiki ortasında itimat buhranının aşılması, meselelerin tahlili için yol haritasının belirlenmesi amaçlanıyordu. Fakat bu görüşmelerde ne S-400 tansiyonuna bir tahlil getirilebildi, ne de Türkiye ABD’den Suriye’nin kuzeyinde beklediği adımlar konusunda olumlu bir karşılık alabildi.

Üstelik Rusya’nın Ukrayna savaşı, Türk-Amerikan alakalarını de yeni sınamalarla karşı karşıya getirdi. Batılı ülkelerin Rusya’ya karşı yaptırımlarına ra’nın takviye vermemesi, hatta Erdoğan’ın Putin ile işbirliğini daha da geliştirmeye yönelik adımlar atması tansiyonlara yenilerini ekledi.

“Ayrışma noktaları arttı”

Carnegie Memleketler arası Barış Vakfı’nda Türkiye bahisli programın yöneticiliğini yapan Alper Coşkun, yaşanan son gelişmelerin, ABD ve Türkiye idareleri ortasında ortak paydanın sürdüğünü, lakin ayrışma noktalarının da arttığını söyledi.

Dünyanın tek kutupluluktan çok kutupluluğa geçiş sürecinde olduğuna, liberal demokrasiler ile otoriter idareler ortasında rekabetin arttığına işaret eden Coşkun, Türkiye’nin, kendi bulunduğu coğrafyada ve çok taraflı çıkarları doğrultusunda hareket ettiğini, ABD’nin ise Yunanistan örneğinde görüldüğü üzere, bölgesel işbirliklerini çeşitlendirmeye ve bu temelde farklı stratejik işbirliklerine yöneldiğini söyledi.

Coşkun, şu değerlendirmesini aktardı:

“Esas sorun Washington ile ra’nın birbirlerine gerçek manada bir müttefiklik ruhundan fazla, münferit çıkarlardan hareketle, transaksiyonel bir optikten bakıyor olmaları. Bu türlü olunca münasebet, tarafların karşılıklı olarak birbirlerinin hassasiyet alanlarına hürmet gösterme reflekslerinin nispeten azaldığı bir noktaya indirgenmiş oluyor. Bağlantılardaki yeni gerçek, yeni paradigma buysa, o vakit ilgiler iniş çıkışlara hamile, konjonktürel tesirlere nazaran taraf alacak bir pozisyona indirgenmiş olur. Fakat kanımca, böylesine mukadderatına terkedilmiş bir bağ ne Türkiye ne de ABD’nin çıkarları bakımından doğru…”

“Mutsuz bir evliliğe benziyor”

Biden, ABD başkanlığını devraldığından beri Batı zıddı telaffuzları ve Türkiye demokrasisinde gerilemeye yol açan adımları nedeniyle Erdoğan’a takındığı aralıklı tavrını sürdürüyor. Biden’ın Avrupalı müttefikleri ile Rusya konusunda yaptığı çok sayıda toplantıya Erdoğan’ı davet etmemiş olması, bunun bir göstergesi olarak görülüyor.

Washington-ra çizgisindeki gelişmeleri yakından izleyen Amerikalı tarihçi Dr. Howard Eissenstat’a nazaran, ABD-Türkiye bağları mutsuz bir evliliğe benziyor.

St. Lawrence Üniversitesi öğretim üyesi ve Washington merkezli Ortadoğu Merkezi (MEI) uzmanlarından olan Eissenstat, Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede, “Türk-Amerikan münasebetleri mutsuz bir evliliğe benziyor. Ancak boşanmanın sonuçları tasavvur edilemediği için, pek çok evlilikte olduğu üzere, bağlantılar sürüncemede kalmaya devam ediyor” görüşünü lisana getirdi.

“AKP, ABD zıtlığını silah olarak kullanıyor”

Eissenstat’a nazaran, Türkiye ile ABD’nin geçmişte olduğu üzere tekrar çok ağır ve yakın bağlara sahip olması, çok da gerçekçi bir beklenti değil.

“Günümüzde tarafların geçmişte olduğu yoğunlukta ortak çıkarları bulunmuyor” diyen Amerikalı tarihçi, tek kutuplu dünyadan çok kutuplu dünyaya geçiş sürecinin yol açtığı değişimin de ikili münasebetleri etkilediğine işaret ederek “Türkiye ile ABD ortasındaki tüm problemler AKP hükümeti kaynaklı değil. Lakin Erdoğan hükümetinin dış politikayı yönetme biçimi, bağların daha da berbata evrilmesine yol açtı. AKP iktidarda kaldığı surece de bir değişiklik olmayacaktır” dedi.

Türkiye’de geçmiş periyotlarda de ABD ve Batı aykırılığının kelam konusu olduğunu söyleyen Eissenstat, “Yeni olan ise AKP hükümeti ve iktidar yanlısı basının, bunu hiçbir Türk hükümetinin yapmadığı kadar araçsallaştırıyor ve bir silah olarak kullanıyor olması” tespitini aktardı.

Derin inanç bunalımı

AKP hükümeti, ABD’ye güvenmiyor. AKP içinde ABD’nin 2016 darbe teşebbüsünün gerisinde olduğu inancı hakim. Ayrıyeten Erdoğan idaresi, Washington’ı, ra’nın çıkarlarını gerektiği üzere gözetmemekle, Suriye’de YGP’ye askeri dayanak sağlayarak Türkiye’nin ulusal güvenliğini tehlikeye atmakla suçluyor.

İçişleri Bakanı Süleyman Soylu’nun, Eylül ayında Mersin polisevini amaç alan saldırıyı “ABD merkezli bir eylem” olarak nitelendirmesi, Kasım ayında İstanbul İstiklal Caddesi’ndeki akın sonrasında da ABD’nin taziye bildirinin kabul etmediklerini vurgulayarak “Müttefikliğimiz tartışmalıdır” açıklamasını yapması, bu güvensizliğin ulaştığı boyutu ortaya koyuyor.

Howard Eissenstat, ABD’de de Türkiye ile müttefiklik ilgisine inancın büyük ölçüde yitirildiğine dikkat çekti. Amerikalı tarihçi, “ABD Kongresi’nde AKP hükümetine yönelik büyük kızgınlık mevcut. Pentagon ve Dışişleri’nde, yani ABD idaresinde ise ‘Bu ilgide neyi kurtarabiliriz?’ sorusuna karşılık aranıyor. Bu da aslında Türkiye’nin bir NATO müttefiki olarak değil, şartlar el verdiği ölçüde, ilgilerin bir formda koruma edilmeye çalışıldığı bir çeşit partner olarak görüldüğünü gösteriyor” dedi.

Biden F-16’lar için yükünü koyar mı?

Peki ABD, Türkiye’deki seçimlerden evvel Türk hükümetinin F-16 taleplerine onay verir mi?

Soruyu “Buna ihtimal vermiyorum” kelamlarıyla yanıtlamaya başlayan Howard Eissenstat, Washington’da Türkiye’deki seçimlerden evvel Erdoğan’a “can simidi atma” konusunda isteksizlik olduğunu söyledi ve şunları kaydetti:

“Çünkü görünen o ki, ra, İsveç ve Finlandiya’nın NATO’ya üyeliklerini de seçimlerden sonraya bırakmayı planlıyor. Ayrıyeten bilhassa Senato’da Erdoğan’a reaksiyon çok ağır. Biden isterse yükünü koyarak bu talebe yeşil ışık yakılmasını sağlayabilir. Fakat Biden’ın seçimler öncesinde siyasi sermayesini Erdoğan’ı destekleyecek halde kullanmasını beklemiyorum. Size yardımcı olmayan biri için neden şahsî siyasi sermayenizi kullanmak istersiniz ki?”

Sıtkı Ayan atılımı Erdoğan’a ileti mı?

ABD’deki Halkbank ve Sezgin Baran Korkmaz davalarında yaşanacak beklenen gelişmeler de AKP hükümeti için önemli tasa kaynağı oluşturuyor. Ayrıyeten ABD Hazine Bakanlığı’nın geçtiğimiz haftalarda Erdoğan’a yakınlığıyla bilinen iş insanı Sıtkı Ayan ve şirketleri hakkında yaptırım kararı alması da çok kıymetli bir atak olarak görülüyor.

ABD Hazine Bakanlığı açıklamasında, Sıtkı Ayan tarafından yönetilen bir memleketler arası ağın, İran İhtilal Muhafızları ismine yüz milyonlarca dolar kıymetinde petrol satışı yaptığı vurgulandı.

ABD Dışişleri Bakanı Blinken de Twitter paylaşımında, “İşadamı Sıtkı Ayan yıllardır İran İhtilal Muhafızları ve Lübnan Hizbullahı’na dayanak sağlıyor” sözlerine yer verdi, Ayan’ın liderlik ettiği, memleketler arası alanda yakıt kaçakçılığı yapan ve kara para aklayan bu ağa karşı yaptırım kararı aldıklarını belirtti.

Biden idaresinin bu atılımını pahalandıran Eissenstat, “Bu yaptırım kararı, Erdoğan’ın şahsını çevreleyen işbirliklerine ve iş beşerlerine uzanıyor ve bunun tam da seçimlere gidilen bir süreçte olması çok natürel ki dikkat çekici” dedi.

Erdoğan’ın ABD’nin yaptırım siyasetlerini zorbalık ve gayrimeşru olarak gördüğünü ve Birleşmiş Milletler (BM) tarafından onaylanmamış hiçbir yaptırımı kabul etmediğini anımsatan Amerikalı uzman, “Türkiye’nin İran ve Rusya ile ticari bağları tansiyon yaratmaya devam edecek. Erdoğan bir manada ideolojik olarak yaptırımların etrafından dolaşmaya kendini adamış durumda zira bunların gayrimeşru olduğuna inanıyor. Ancak ABD’nin yaptırımlarını uygulamanın bedeli, maliyetleri var. Halkbank’ta bunu gördük, S-400’lerde bunu gördük ve anlaşılan o ki bu çeşit adımları görmeye devam edeceğiz” halinde konuştu.

Gözler Türkiye seçimlerine çevrildi

Gelecek yıl ABD-Türkiye bağlarının seyrini belirleyebilecek, pek çok güçlü gündem unsurları bulunuyor. Listenin birinci sıralarında, Ukrayna savaşıyla ilgili mümkün gelişmeler, Türk ordusunun Suriye’nin kuzeyinde yeni bir operasyon hazırlığı, Doğu Akdeniz ve Ege’de yaşanması mümkün tansiyonlar ve Türkiye’de yapılacak seçimler yer alıyor.

Howard Eissenstat, tıpkı Brüksel ve Berlin’de olduğu üzere Washington’da da Türkiye seçimlerinden muhalefetin galip çıkması tarafında güçlü bir beklenti olduğunu lisana getirdi.

Howard Eissenstat, “Muhalefetin kazanmasının Türk demokrasisi için değerli olduğu düşünülüyor. Mevcut iktidarın, öteki hükümetlerin olmayacağı kadar istikrarsız ve sıkıntı bir partner olduğu kanti de bu beklentide tesirli olağan ki. Şayet muhalefet kazanamazsa Türkiye ile ABD ortasında karşılıklı suçlamaların ve şikayetlerin süreceği mutsuz bir evlilik devam edecektir, işbirliği de gitgide azalacaktır” dedi.

“Muhalefetin kazanması imkansız değil”

Yaklaşan seçimler öncesinde Türkiye’de yaşanan gelişmeler, muhalefetteki siyasi partiler, siyasetçiler ve medya üzerinde artan baskılar, Washington’da da yakından izleniyor.

Amerikalı tarihçi Eissenstat, Erdoğan’ın artan baskısına karşın muhalefetin seçimleri kazanabilmesinin mümkün olduğu görüşünde.

“Rusya’da muhalefet seçimleri kazanamaz zira farklı bir tıp otoriterlik kelam konusu. Lakin Türkiye’de bu mümkün olabilir” müşahedesini lisana getiren Eissenstat, 90’lı yıllarda yeşeren Türk sivil toplumunun AKP’nin 20 yıllık tek parti iktidarına karşın gücünü koruyabildiğine vurgu yaptı, Türkiye’nin geleceği konusunda karamsar olmadığını söyledi.

“Erdoğan ne yaptıysa halkı ikna edemedi”

AKP’nin 20 yıllık iktidarına karşın Erdoğan’ın, Türkiye’de dilek ettiği değişimi sağlayamadığını kaydeden Eissenstat, “Türkiye, yeni bir kimlik inşa etme fikrine kendini adamış bir iktidara karşın, çok canlı, farklı siyasi kimlikler ve çeşitliliğin olduğu bir ülke olmaya devam ediyor. Diğer otoriter ülkelere kıyasla Türkiye’deki sivil toplum hâlâ çok güçlü. Mesela etraf hareketleri var, faal bir LGBTİ topluluğu var. Türkiye’de çalışkan, teşebbüsçü, imkan verildiğinde de çok yaratıcı olan bir toplum var” müşahedesini aktardı.

Türkiye’de 25 yaşın altındaki herkesin, AKP’nin seçtiği kitaplarla verilen eğitim sisteminden geçtiğini, ancak buna karşın Erdoğan’ın ‘altın nesil’ yetiştirme maksadında dilek ettiği sonuca ulaşamadığına işaret eden Amerikalı tarihçi kelamlarını şu değerlendirmeyle tamamladı:

“Otoriterleşmenin, sokak şovlarının bastırılması üzere hakikaten aktif olduğu istikametler oldu lakin Erdoğan ne yaptıysa halkı ikna edemedi. Otoriter idarelerin çoğunluğunun halkı ikna etmek üzere bir kaygıları yok doğal ki. Ancak Erdoğan, bunu istedi. Halkı temsil ettiğine, onların çıkarlarını savunduğuna inanıyor ve halkı ikna etmek istiyordu. Fakat bunu başaramadı. Türkiye’deki sivil toplumun direnci beni sahiden çok etkiliyor.”